|
||||
NGÄ MIHI | |||||||
The Project directors acknowledge the vital support and contributions of many people to this report, including:
|
|||||||
KO TE KAUPAPA | |||||||
Nö te tau 1993 i tïmata ai te Kaupapa Aroturuki Mätauranga ä-Motu. Ko te tino kaupapa, he aromatawai, he tuku pürongo mö te ekenga paetae mätauranga o ngä tamariki o ngä kura tuatahi i roto i ngä marautanga katoa. Kei te aromatawaihia ngä tamariki i ngä taumata akomanga e rua: te tau 4 (kei te takiwä haurua o te kura tuatahi) me te tau 8 (te whakamutunga o te kura tuatahi). He rerekë ngä marautanga me ngä pükenga e aromatawaia ana i ia tau, ä, ka oti ngä marau katoa i te huringa o ia whä tau. Ko ngä kaupapa i oti i te tau 2003, ko te pütaiao, te toi ataata, ko te whakamahi kauwhata, tütohi, mahere hoki. Ko te whäinga matua
o te aroturuki ä-motu, kia äta möhiotia ai he aha ngä
mahi e taea ana e ä tätou tamariki, kia kitea ai ngä
wähi e pakari ana me ngä wähi e ähua ngoikore ana,
kia whakanuia ngä ähuatanga pai, kia tautuhia ngä ähuatanga
me whakapai ake, kia tautuhia hoki ngä rauemi e whaihua ana, kia
whakatinanahia hoki ënei. |
|||||||
KO TE PÜRONGO | |||||||
E arotahi ana ngä körero o tënei pürongo ki ngä äkonga o te tau 8 e ako ana i roto i ngä hötaka mätauranga rumaki ki te reo Mäori. I te tau 2003, 60 örau o ngä äkonga o ngä kura reo Mäori i uru mai ki tënei kaupapa nö tëtahi kura rumaki (ko te nuinga he Kura Kaupapa Mäori), ko te toenga 40 örau nö tëtahi akomanga rumaki reo Mäori (i roto i tëtahi kura auraki, engari i waenga i te 80 me te 100 örau o ngä mahi kei te whakaakohia i roto i te reo Mäori). Mö tënei tïpakonga äkonga motuhake ko te nuinga o ngä akoranga kei roto i te reo Mäori, i hangaia i roto i te reo Mäori, i whakamäorihia ränei ngä ngohe aromatawai, ä, ka whakahaerehia e tëtahi röpü kaiako e tino taunga ana ki ngä whakaakoranga rumaki. |
|
||||||
TE WÄHANGA 1: NGÄ ÄHUATANGA MATUA | |||||||
Ko te wähanga 1, he whakamärama i ngä ähuatanga matua o Te Kaupapa Aroturuki Mätauranga ä-Motu e hängai ana ki tënei pürongo. | |||||||
TE WÄHANGA 2: NGÄ TAKE | |||||||
te wähanga
2, he whakamärama i ëtahi o ngä take e pä ana ki te
whakamäramatanga o te aromatawai i ngä äkonga i roto i
ngä akomanga rumaki reo Mäori i te tau 2003. Ko te äwangawanga tino nui e pä ana ki te whiriwhiritanga o ngä kura i roto i te tïpakonga mätauranga rumaki Mäori. He maha ngä take, engari o ngä kura tekau mä rua o te tïpakonga matapökere tuatahi e whä i wehe mai i te kaupapa. Nä te whäiti hoki o ngä kura whakaako reo Mäori me te tokoiti o ä rätau äkonga (ko te tau toharite mö ngä äkonga o te tau 8 ko te 10 mö ia kura), e toru o ënei kura i whakakapia mai i waho atu o ënei rohe, ä, e mänukanuka ai te ü ki te kaupapa ä-motu o te tïpakonga whakamutunga. Tërä pea, e rerekë ana ngä mahi a ngä äkonga o ngä kura rumaki Mäori o te tïpakonga tuatahi ki ngä äkonga o ngä kura whakakapinga. |
|||||||
3 : TE PÜTAIAO | |||||||
Kei te wähanga
3 ngä körero e pä ana ki ngä hua o te aromatawai i
te mätauranga o ngä äkonga me ngä pükenga pütaiao.
E aro ana te pütaiao mätauranga ki te hinengaro päkiki
o te äkonga, me töna märama ki te mahi me te pähekoheko
hoki o ngä ähuatanga koiora, ähuatanga ä-kikokiko
o te taiao. E 35 ngä ngohe aromatawai e hängai ana ki ngä
whenu mätauranga e whä o te marautanga pütaiao (ö
mataora, ö kawekawe, ö ahupüngao, ö Papatüänuku
me tua atu). Ko te nuinga o ngä äkonga i whakaatu i te pai o ö rätau whai möhio me ö rätau pükenga mätakitaki mö ëtahi o ngä ngohe pütaiao, engari tino iti nei ö rätau möhio mö ëtahi atu ngohe. I pätaihia ngä äkonga i roto i ëtahi ngohe ki te whakamärama i ngä tïtohunga pütaiao. I te nuinga o ngä wähanga o ënei momo ngohe, ko te nuinga o ngä äkonga käore i taea e rätau te tuku i ngä whakamärama tika. |
|||||||
4 : NGÄ TOI ATAATA | |||||||
Kei
te wähanga 4 ngä körero e pä ana ki te aromatawai
i te mätauranga, te märamatanga, me ngä pükenga o
ngä äkonga i roto i ngä toi ataata. E rua ngä wähanga
matua o roto i te mätauranga toi ataata: te waihanga mahi toi me
te urupare ki te toi ataata. Ko tä te waihanga mahi toi, he whakawhanake
i te äkonga ki te whakaputa whakaaro whaiaro, whakaaro päpori
hoki mä roto i te whänuitanga o ngä rawa tä, ngä
ähua me ngä tüähua mahi. Ko tä te urupare ki
te mahi toi he whakawhanake i te maioha me te mätau o te äkonga
ki te mahi toi a te tangata, me te hua o te tirotiro, te tuku whakaaro
me te uara ki te mahi toi. Ko tä ngä putanga e pä ana ki ngä ngohe mahi toi me te urupareä-toi e whakaatu ana, ko te nuinga o ngä urupare a ngä äkonga he iti noa iho tä rätou whiwhi mäka mö tënei. Ahakoa i taea e te tokomaha o ngä äkonga te tautuhi mai ngä ähuatanga o waho o ngä mahi toi, käore rätau i tino angitu ki te körero me te whakamärama whakaaro, hätepe hoki. |
|
||||||
5 : NGÄ KAUWHATA, NGÄ TÜTOHI, NGÄ MAHERE WHENUA | |||||||
Ko te wähanga
5 e körero ana mö ngä hua o te aromatawai i ngä pükenga
o ngä äkonga ki te whakamahi kauwhata, tütohi, mahere whenua
hoki. He whai tikanga ki te hapori kia märama, kia mätau anö
hoki te tangata ki te whakamahi i ënei mea te kauwhata, te tütohi,
me te mahere whenua i roto i ngä ähuatanga o ia rä. E rua
ngä wähanga o te whakamahi kauwhata, tütohi, mahere whenua
hoki i aromatawaihia: ko te hauhake me te whakamäori i ngä körero
e whakaaturia ana, ko te whakaraupapa me te whakaatu raraunga. Whänui ana te rerekë o te mahitanga a ngä äkonga i ngä ngohe, i ëtahi o ngä ngohe i tutuki pai i te nuinga o rätau, i ëtahi atu iti noa iho ngä mäka. I ngä ngohe hoki i eke ai te maha o ngä äkonga, i te nuinga o te wä he maha tonu ngä äkonga he iti noa iho ä rätau mäka. Ko ngä wähanga o ngä ngohe e whai kaupare maha, whakariterite pärongo, ngä whakautu tika maha ränei, käore i tino pai ki ërä o te kimi i ngä wähi pärongo takitahi. |
|||||||
6 : NGÄ PÄTAITAI | |||||||
Kei te wähanga
6 ngä hua o te pätaitai i ngä whakaaro o ngä äkonga
e pä ana ki ngä marautanga, me ö rätou ake titiro
ki ngä paetae e eke ana rätau mä te pütaiao me te
toi ataata. He pai ake ki ngä äkonga ngä ngohe ä-tinana me ngä ngohe ataata i te pütaiao, ki ngä mahi whakaako, pänui, körero ränei mö te pütaiao. Ahakoa “ko te mahi i ngä mea pënei i ngä whakamätau” te mahi hira rawa atu i tohua tuatahihia, o ngä ngohe e toru, i kaha ake te whiria o ënei, arä “ko te haere ä-takiwä” me ngä “whakaaturanga mö te pütaiao”. Tata i te 25 örau o ngä äkonga i tino hiahia ki te pütaiao i te kura, ä, i ähua pai ki te nuinga o te toenga atu. Ko ngä haere ä-takiwä, häereere me ngä whakamätau i pä ki te 1/3, iti iho ränei o ngä äkonga, ki ö rätau whakaaro. Ko te mahi ä-röpü me ngä mahi kaupapa ngä ngohe i kaha te whakamahia. Ko te ngohe hira rawa atu o te toi ataata ki ngä äkonga i roto i tö rätau ake wä, ko te peita, whai muri tonu mai ko te tä pikitia, ä, ko te tä häraunga. Neke atu i te 50 örau ngä äkonga i täkare ki ngä mahi toi i te kura, engari e 40 örau käore i pai ki te auau o ngä ngohe toi “tino pai”. Ko te tä pikitia, ngohe ä-röpü, tä häraunga me te whakairoiro rorohiko ngä ngohe auau i te kura. Ko te tirotiro me te körero mö te toi i roto i te akomanga e kïia ana käore i tino auau ënei ngohe mö te 75 örau o ngä äkonga. |
|
|
||