|
||||
NGÄ MIHI | |||||||
The Project directors acknowledge the vital support and contributions of many people to this report, including:
|
|||||||
KO TE KAUPAPA | |||||||
Nö te
tau 1993 i tïmata ai Te Kaupapa Aroturuki Mätauranga ä-Motu.
Ko te tino kaupapa, he aromatawai, he tuku pürongo mö te ekenga
paetae mätauranga o ngä tamariki o ngä kura tuatahi i
roto i ngä marautanga katoa. Ko te whäinga matua o te aroturuki ä-motu, kia äta möhiotia
ai he aha ngä mahi e taea ana e ä tätou tamariki, kia
kitea ai ngä wähi e pakari ana me ngä wähi e ähua
ngoikore ana, kia whakanuia ngä ähuatanga pai, kia tautuhia
ngä ähuatanga me whakapai ake, kia tautuhia hoki ngä rauemi
e whaihua ana, kia whakatinanahia hoki ënei. |
|||||||
KO TE PÜRONGO | |||||||
E
arotahi ana ngä körero o tënei pürongo ki ngä äkonga
o te tau 8 e ako ana i roto i ngä hötaka mätauranga rumaki ki
te reo Mäori. I te tau 2004, e 60 örau o ngä äkonga o ngä kura
reo Mäori i uru mai ki tënei kaupapa nö tëtahi kura rumaki
(ko te nuinga he Kura Kaupapa Mäori), ko te toenga 40 örau nö tëtahi
akomanga rumaki reo Mäori (i roto i tëtahi kura auraki, engari i waenga
i te 80 me te 100 örau o ngä mahi kei te whakaakohia i roto i te reo
Mäori). Mö tënei tïpakonga äkonga motuhake ko te nuinga
o ngä akoranga kei roto i te reo Mäori, i hangaia i roto i te reo Mäori,
i whakamäorihia ränei ngä ngohe aromatawai, ä, ka whakahaerehia
e tëtahi röpü kaiako e tino taunga ana ki ngä whakaakoranga
rumaki. |
|||||||
TE WÄHANGA 1: NGÄ ÄHUATANGA MATUA | |||||||
Ko te
wähanga 1, he whakamärama i ngä ähuatanga matua o Te
Kaupapa Aroturuki Mätauranga ä-Motu e hängai ana ki tënei
pürongo. |
|||||||
TE WÄHANGA 2: NGÄ TAKE | |||||||
Ko te
wähanga 2, he whakamärama i ëtahi o ngä take e
pä ana
ki te whakamäramatanga o te aromatawai i ngä äkonga i roto i ngä akomanga
rumaki reo Mäori i te tau 2004. Ko te äwangawanga tino nui, tata ki te 30 örau o ngä äkonga i whakahaerehia ä rätau ngohe i roto i te reo Päkehä, nö reira käore i ü ki te whainga ake o ngä aromatawai. I puea ake tënei nä te tapepe o te reo o ëtahi äkonga i roto i ngä akomanga rumaki reo Mäori kei ngä kura auraki, ä, i whakauruhia ërä kura nä te mea i whakatauhia rätau he Taumata 1. Me äwangawanga anö ki te tüturutanga o ngä tïpakonga o ngä kura me ngä äkonga nä te mea e rua ngä kura me ö räua akomanga rumaki reo Mäori i wehe mai i te tïpakonga taketake. E kore e titikaha te ngakau ki te öritetanga o ngä äkonga whakakapi ki ërä o ngä kura i wehe mai. |
|||||||
3 : TE PÜORO | |||||||
Ko te
wähanga 3 he whakaatu i ngä hua o ngä aromatawai o ngä äkonga
e pä ana ki ö rätau möhiotanga, märama me ö rätau
pükenga mö te püoro. Ko te mätauranga püoro he whakaata
mai i te taurite o te marautanga mö ngä äkonga kura katoa o Aotearoa,
e whai wähi ai te hunga ako ki te whakapakari i tö rätau taha
rerehua, ö rätau kaha ki te whakairo i ö rätau whakatakotoranga
whakaaro, me ö rätau kaha ki te whakamahi me te whakamärama i
ngä ähuatanga püoro mö ngä koronga maha me ngä momo
rauemi whänui. Me whai pükenga ki te whakarongo, waiata, whakatangi,
neke, whakahaere, pänui me te hopukanga. Tekau mä iwa ngä ngohe
aromatawai e tirotiro ana ki te kaha o ngä äkonga i roto i ënei
wähanga. Whänui ana te rerekë o te mahinga i ënei ngohe püoro, ä, i kaha ëtahi äkonga, röpü ränei, ä, i ngoikore te mahi ä ëtahi atu. I tino pai ake te mahitanga i ngä mahi manawataki ä-tinana, ä, ka heke anö te pai mö ngä ngohe e pä ana ki ngä tuhinga püoru rite. |
|||||||
4 : TE HANGARAU | |||||||
Ko
te wähanga 4 e körero ana mö ngä hua o ngä aromatawai
o te möhiotanga o te äkonga, märamatanga me ö rätau
pükenga i roto i ngä ähuatanga hangarau. Ko te hangarau he auaha,
whaitake, he kaupapa pekanga-maha ko töna mahi he tutuki i ngä hiahia
me ngä mea angitu nä te whanaketanga o ngä hua, pünaha, ähuatanga
ränei. Ka whakakotohia ngä möhiotanga, pükenga me ngä rauemi
ki te äwhina i te whakatikatikatanga o ngä raruraru whaikiko i roto
i te horopaki o ngä hapori motuhake. Ko te whänuitanga o te äheinga
o öna marautanga whakawhitiwhiti e whakaata ana i te kawekawetanga ki te
ao whänui i a tätau e ako me te noho ä-tangata, ä-röpü, ä-iwi
hoki. Ko ëtahi ähuatanga matua noa iho o te marautanga hangarau i aromatawaitia,
nä te poto o te wä me te iti o ngä rauemi mö ngä aromatawai.
E rua tekau ngä ngohe aromatawai e höpara ana i te kaha o ngä äkonga
i roto i ënei ähuatanga. He maha ngä äkonga i tautuhia mai ëtahi take nui i roto i ngä ngohe hangarau, ëngari i paku rawa nei te aro atu ki ngä take mata hunahuna, toi ränei. Ko ä rätau whakautu käore i tino whai whakamärama me te whänuitanga, otirä hoki i ngä wä i pataihia ake kia hömai he whakamärama. |
|||||||
5 : TE PÄNUI | |||||||
Ko te wähanga 5 he körero mö ngä hua o ngä aromatawai
o ngä äkonga mö te märamatanga me ngä pükenga mö te
pänui. Ko te pänui, me whai kaha koe ki te whakamärama i ngä tohu
tuhi kia möhio ai he aha te tikanga o ënä tohu. Ka mutu, i te
nuinga o te wä me mätua whai i te tuatahi ko ngä pukenga toi ritenga
tüturu mö ngä pükenga tiketike pënei i te tautuhi i
ngä take nui, te tätari, te arowetewete, te whakaaro kaikini me te
tuku whakapae i runga i ngä körero kua pänuihia. He maha ngä momo ähuatanga
e pä mai ai te reo tuhi ki ngä tamariki kei roto i ngä käinga,
te kura me te hapori, kei ngä momo ähuatanga whänui hoki e whakaatuhia
ana pënei i ngä kurupae, tohu whakapiri, reta, pänui whakamärama
me ngä pukapuka. Mä tö mätau ki te pänui, e tau ai tö ngäkau
mai i ngä mahi pänui me te whakamahi i ngä pürongo tuhituhi
kia möhio, kia mahia hoki. E rua tekau ngä ngohe aromatawai i höpara
i te kaha o ngä äkonga ki te pänui. Tino pai ngä äkonga i roto i ngä ngohe pänui ä-waha i roto i te reo Mäori. Nä ngä kaupapa i roto i te Kura Kaupapa Mäori, tokoiti noa iho ngä äkonga i aromatawaitia mö te pänui Ingarihi. He whänui ngä mahitanga o ngä ngohe mö te pänui märamatanga Mäori, ä, tokoiti noa iho ngä äkonga i höhonu te möhio, tautuhi ränei i ngä körero päpaku i roto i te tuhinga. |
|||||||
6 : TE KÖRERO | |||||||
Ko te
wähanga 6 he whakaatu i ngä hua o ngä aromatawai o ngä äkonga
i runga i ö rätau märamatanga me ö rätau pükenga
ki te körero. Ka pä tuatahi mai ngä tamariki ki te reo me te ako
ki te whakamahi me te whakamärama i te reo körero i mua noa atu i te
tïmatanga i te kura. Mö te whanaketanga o tö rätau reo mai
i ngä takenga tüäpapa tae noa ki ngä whakatakotoranga mätanga
e pïrangitia ana te kakenga o ngä äheinga mömona me te whiwhi,
me ngä pähekoheko whaiaro, ä-iwi, ahurea me ngä wähi
marautanga. Mä ënei mahi e märama ai ki te tikanga, pänga
me ngä tukunga iho o te körero i kï, me te äwhina i ngä tamariki
ki te whai i te mana ake o ä rätau körero me te ähua o te
whakatakoto i ä rätau körero. E rua tekau ngä ngohe aromatawai
i höpara i te kaha o ngä tamariki ki te körerorero. Ko te ähua o ngä mahinga a ngä äkonga i whänui i roto i ënei ngohe körerorero. Ko te nuinga o ngä äkonga i tino pai tä rätau tuku tohutohu me te whakamöhio i ä rätau ki ëtahi atu, ëngari iti ake te pae tau toharite mö ngä mahinga ngohe körero auaha me te tuku rïpoata körero o ngä mahi me ngä hätepe. I tino iti nei ngä mäka a ëtahi äkonga mö ënei momo ngohe. |
|||||||
7: NGÄ TIROHANGA | |||||||
Kei te wähanga 7 nga hua o te pätaitai i ngä whakaaro o ngä äkonga
e pä ana ki ngä marautanga e tino hiahiatia e rätau, wheako, me ä rätau
ake titiro ki ngä paetae e eke ana ratau me ö rätau pümanawa
nohopuku mö te mahi püoro, hangarau, pänui me te körero. He tino pai ki ngä äkonga te mahi püoro i te kura. I kï rätau ko te nuinga o ngä ngohe püoro i te kura ko te whakarongo ki ngä püoro me te waiata. Märama ana te kite ko te whakarongo ki ngä püoro te ngohe püoro e tino pärekarekahia ana i te kura, whai muri iho ko te waiata, ëngari ko ëtahi atu ngohe püoro i pärekareka anö ki te 40 örau neke atu o ngä äkonga, ä, ko te kanikani me te hanga püoro noa iho ngä mahi käore i tino pïrangihia e te maha o ngä äkonga. I rite anö ënei pänga, pïrangi hoki ki ngä ngohe püoro i te käinga. E toru tekau örau o ngä äkonga i kï mai kei te ako püoro rätau, kei roto ränei i tëtahi röpü püoro i waho i te kura. Ko te hangarau te kaupapa e tino hiahiatia ana e ënei äkonga. E rima tekau mä whitu ngä äkonga e ai ki ö rätau whakaaro i “maha”, i “tino rahi” ränei ngä whiwhinga möhio mö te hangarau i te kura, engari e 62 örau i kï kei te hiahia tonu rätau ki te whakawhänui i ö rätau möhio, ä, ko te 57 örau noa iho i whakapono he tino pai ngä mahi a tö rätou akomanga i roto i te hangarau. Ka pätaihia rätau mö te ähua o tö rätau pai ki te hangarau i te kura, e 38 örau i kï he tino pai, ä, e 55 örau i kï he ähua pai. I roto i tö rätau ake wä, ko ngä kaupapa hangahanga ngohe e tino hiahiatia ana mö te hangarau, whai muri iho ko te tunu kai, tuitui kaka ränei, me te whakamahi rorohiko. Ko te mahi pänui, käore i kätata töna hira i roto i ngä marautanga o te kura ki te püoro me te hangarau, ëngari i ähua pai ki te 80 örau neke atu o ngä äkonga. Ko te ngohe pänui tino pai i te kura ko te pänui me te hoa, pänui takirua ränei, ëngari tata ki te kotahi hautoru o ngä äkonga i kï käore i whai wähi ki te pänui ki ëtahi atu i te kura. Mö te pänui i roto i tö rätau ake wä, i tino hira ko ngä körero pürakau (käore i te pono), whai muri iho ko ngä puka maheni, kömeke me ngä körero whiti. Tata ki te kotahi hautoru o ngä äkonga i kï he kaituhi makau tä rätau. Neke atu i te 70 örau o ngä äkonga he pai noa iho ki a rätau te körero ki te röpü i roto i tö rätau akomanga me ngä wä i whai wä rätau ki te körero ki ëtahi atu i roto i tö rätau akomanga. |
|
||