I te tau 1993
ka whakatüngia Te Kaupapa Aroturuki Mätauranga Puta i Te
Motu hei aromatawai, hei hanga pürongo hoki i te ähua o
ngä taumata e ekengia ana e ngä tamariki o ngä kura
tuatahi o Aotearoa i roto i ngä wähanga katoa o te marautanga
ä-kura. I te tuatahi, e rua tonu ngä taumata i whakahängaitia
mö te kaupapa kia eke ki runga i ngä tamariki o te tau 4
(i te hauruatanga ö ngä tau whakamutunga i te kura tuatahi)
me ngä tamariki o te tau 8 (i te tau whakamutunga o te kura tuatahi).
Ia tau, ä, tae noa ki te tau tuawha, he wähanga kë
o te marautanga me ngä pükenga hei whakamätau hei kokiri.
I te tau 2001, ko ngä wähanga i whakakapitia arä, kö
ngä ähuatanga e pä ana ki ngä pükenga möhiohio,
mahi tikanga-ä-iwi, me te pängarau.
Ko te tino pütake o te aromatawai ko te kaupapa kia höropa
ki runga i ngä tamariki kura o te motu hei hanga ähua kia
märakerake te kitea o te kaupapa e türuki ana kia maranga
ake hei whakanui, whakatikatika, whakahängai atu ki ngä
ako rauemi.
Ia tau, ruarua nei ngä tamariki kua whiria noatia puta noa i
te motu, hei arotake mä ëtahi kaiwhakaako i äta tohungia,
i whakatüngia i roto ake i ö rätou kura hei kökiri,
whakatakitaki i te kaupapa ki waenganui i ngä äkonga. Äpiti
atu ki tënei, ko te ärairai i ngä mahi ki te aroaro
o ngä äkonga nei koia nä ka pä ki te reo tuku,
whakahaere i te köpae whakataata, o te rorohiko pönaho,
me te tuhituhi. Heoi anö, ko te nuinga anö o ngä mahi
ka mahia e ngä tamariki ki runga i te ähua o tö rätou
taputapu me ä rätou täonga. Otirä, ko ä rätou
whakautu më whai ki tonu mai i runga i te reo tuku. Ki te whakaatu
mai i tëtahi whakaari hei tauira tuhi, me tëtahi paenga
körero ki runga i te rorohiko me tëtahi taonga e hangäia
ana e rätou hei tauira. Äkuanei, ko te nuinga anö o
ä rätou whakautu ka hopukia ki runga i te mïhini ataata
hei arotakenga ä muri iho.
 |
 |
| |
Ko te whakawhäiti
he whakamärama i tënei rïpoata kia hängai ki ngä
tamariki o te tau 8. Ä, më te whakakopi o te ähua whakamärama
e pä ana ki ënei o ngä tamariki o roto i ngä whakaakoranga
rumaki reo o te tau 1999.
I te tau 2001, ähua e 60 örau o ngä äkonga i ngä
whakaakoranga rumaki reo Mäori (te nuinga i ngä Kura Kaupapa
Mäori), ä, ko te 40 örau e toe ana i te ako i ngä
rüma rumaki reo (ko ënei kei ngä kura rïroa, engari
e 80 ki te 100 örau o ngä whakaakoranga i roto i te reo
Mäori). Nö reira, i runga i te ähuatanga ko te reo
Mäori te reo ako o ngä tamariki nei arotake rawa ä
rätou mahi whakahaere i roto anö i te reo me te aha ko te
whakatau, me te whakatü i te kähui nei ki raro i te tähü
he taonga te kaupapa tuku iho hei tauira mo te reo me öna tikanga
katoa kia tïna. Inä koa, ko te ripoata tënei o ngä
whakautu e pä ana ki ngä äkonga o te tau 8 puta noa
ki ngä whakautuutu e hängai ana ki ngä äkonga
Mäori o te tau 8 i aromatahia ki roto o ngä kura o te motu
(ahakoa ko te nuinga o ä rätou mahi me ngä akoako i
mahia i roto o te reo tauiwi).
Ko te
upoko tuatahi ko töna tino körero he whäriki i
te ähua o te whakanohonoho a te National Education Monitoring
Project i tana kaupapa.
Kei te
upoko tuarua ëtahi whakamärama mö ëtahi ähuatanga
ka pä mai ki te whakamäoritanga o ngä arotake i roto
i ngä horopaki rumaki reo Mäori, ka arotahi atu ki ngä
whakatauritenga mö ngä tütukitanga mätauranga
o ngä äkonga Mäori ki ngä kura rïroa ki ërä
äkonga Mäori kei ngä whakaakoranga rumaki reo Mäori.
Tuatahi he take hei wananga arä ko te whiriwhiri me pëhea
te whakamäori i ngä tohutohu me ngä rauemi o te reo
tauiwi ki roto i te reo Mäori. Otirä, ahakoa i tütuki
pai te whakatau a te röpu tuawhitu arä kë atu te matatau
a te rahi ka uaua tonu ngä kupu, me te ähua o te takoto
o ngä rärangi körero hei mahi mä ngä äkonga.
Äpiti atu ki tënei he take e kore e taea te karo ngä
hou o te marautanga Mäori, ä, me te märama anö
he mahi nui tonu tënei te rangahau kupu hei whakarite i roto
i te hiahia kia tütuki aua mahi i roto o te reo o tauiwi me te
reo Mäori.
He take tënei i kitea anö käore i te tino përä
rawa te pakari o te reo Mäori o ngä äkonga i ngä
whakaakoranga rumaki reo me te aha, me te mea anö käore
rätou i te tino märama ki ngä tohutohu mö ngä
tü mahi, ä, käore hoki i te pai ä rätou whakamäramai
roto i ä rätou whakautu. Kua tatü te pätai ki
ngä kura rumaki reo mö ngä äkonga kua eke ki te
tau tuawhä o taua kähui hei aromatawai. Ka tïpakohia
mai ëtahi o ënei äkonga möhio hei uru atu ki te
mahi arotake ä-motu. Otirä mätotoru ana te kitea o
te uaua o ngä mahi mä ëtahi o rätou i te whakawhitiwhiti
körero i te reo Mäori.
Ko ëtahi take nui ka pä ki te whakamäoritanga o ngä
putanga, ko te rerekë o ngä kaupapa o te marautanga ka whäia
e tënä, e tënä kura rumaki reo Mäori, rüma
rumaki reo ränei, täpae atu ko te iti rawa iho o ngä
rauemi ako hei tautoko i ngä tü mahi. Nä runga i te
mea he rerekë ngä mea nui o te marautanga mö te mätauranga
rumaki reo Mäori, ko te titiro ka rerekë anö hoki te
ähua o ngä tütukitanga mätauranga a ngä äkonga
rumaki reo Mäori. I tua atu o tënei kei te hou tonu koia
ngä kura nei. Hei ëtahi, rua tau noa e tü ana. Äpiti
atu ki tënei, ruarua noa iho ngä rauemi hei mahi mä
ngä kaiako e tino matatau ana ki te kökiri i te kaupapa.
Heoi anö, nä te pono me te ngäkau nui o te nuinga o
ngä kaiwhakäko, ngä mätua, me ngä tauira
ako kia kapi ai ngä whäwhärua, ä, me te tütuki
o te kaupapa ko te mea nui kua takoto he huarahi hei whakapai, whakatipu,
whakatinana, i tënei tümomo mätauranga mö ngä
whakaakoranga rumaki reo Mäori haumi ë.
|
CHAPTER 3 : PUKENGA
MÖHIOHIO |
Ko te upoko tuatoru ko töna
kaupapa hei whakaara haere i ngä whakautu i te inenga o te tipu
o ngä pükenga ki waenganui i ngä äkonga e pä
ana ki te
 |
|
|
whakahoro körero. Ko te whakapae ko te tikanga kë
mehemea kei ngä äkonga ënei pükenga, e toru tonu
ngä ähuatanga hei mahi; te tuatahi ko te whakamärama
i te mähukihuki mö ngä hua o aua pükenga, äpiti
ki tënei, me mätua kaha ki te rangahau ki te whakakao körero,
täpiri anö ki tënei ko te maia ki te whakatü pae
körero mö te kaupapa ki runga o te rorohiko whakakao tonu
i ngä pükenga hei tätai tuarua atu i te kaupapa. Ko
töna ähua tënei kia ikeike te eke ki runga i te taumata
mätauranga ahurewa, ä, ko te ngängau tuatahi, kei te
tätai tuatoru, arä atu anö ko te rangahau kia hängai,
ä, kia kao aua whakamärama. Engari ko te tino matü
me pëhea te whakamärama whaitake, hei tütuki i ngä
hiahia whai möhiohio.
Otirä, tekau mä whä ngä mahi pükenga möhiohio
i unuhia mai i ngä kähui tamariki e rua,arä, ki ngä
äkonga Mäori i ngä kura rïroa, i ngä kura
rumaki reo Mäori hoki. Engari i whakawäkia, käore e
hängai te whakataurite o ngä putanga i ngä kähui
e rua mö ngä mahi e rua. Inä koa, tekau ngä mahi
hei whakatüturu kia eke atu ngä äkonga rumaki reo Mäori
ki ngä wähanga e whä me te teitei ake ä-täpua
tauanga o aua äkonga o ngä kura rïroa ki te whakatinana
i ngä wähi e ono.
|
CHAPTER 4 : TIKANGA–Ä–IWI |
 |
|
| |
Ko te
upoko tuawha ka hängai töna arotake ki te mätauranga
o ngä märamatanga, me te ähua whakakao pükenga
a ngä äkonga i raro o tënei kaupapa. Ko te tino take
e pä ana ki ngä pütake tikanga-ä-iwi mo te whakatü
i te kaupapa ki te aroaro o ngä äkonga hei tautoko i ä
rätou kia mätaratara ai tä rätou hïkoi i
runga i ngä huarahi o te ao e huri nei, ä, me te whakapakari
i te tü toa, whakawhiwhia rawa ki ëtahi tikanga hei whakamämä
i ngä haere takakau ä-iwi. E whai hua ai te kaupapa, kei
ngä äkonga te kaha ki te whakahaipü märamatanga,
tikanga, ä, ki te whai ähua hei atawhai i ö rätou
takawaenga, me te whakatipu kia toitü ä rätou täonga
mö ngä ähua pütaiao öna tikanga katoa mö
ake tonu atu. Tapiri atu ki tënei ko te mätau kia tipu te
pakari ö a rätou pükenga më te tuku ki waenga
o te iwi.
He mea tuku ki te aroaro o ngä äkonga nei rua tekau mä
rima ngä mahi i whakaritea hei mahi takitahi mä rätou
ngä äkonga Mäori i roto o ngä kura whänui
me ngä whakaakoranga rumaki reo Mäori. Ä, e rua tonu
ngä mahi käore i hängai hei mahi te whakataurite o
ngä kähui e rua. Mö ngä mahi rua tekau mä
toru kei te toe, he örite ngä putanga mö ngä kähui
e rua, te röpü kura auraki me te röpü whakakoranga
rumaki reo Mäori hoki, i ngä mahi tekau ma rua. Mö
ngä take i mahue, e ono o aua mahi neke atu te tötika o
ngä whakautu ä ngä äkonga o ngä whakaakoranga
rumaki, e rima noa i neke noa atu te tötika o ngä whakautu
a ngä äkonga o ngä kura auraki.
Ko ngä whakamärama
o te upoko tuarima ka hängai töna
arotake ki te mätauranga, ki te märama, me te whakapuke
pängarau. Ko te köpua, whakaaro tonu tënei e eke ai
ki te taumata ako. Arä, ko te matü ä te äkonga
ki te äta wänanga i ngä mahi, kia matenui ki te huahua
o töna matauranga i raro o te tïni pümanawa wawatatia
ana kia ähei te äkonga ki te whakawhäiti ia hangarau
ki töna mutunga tütuki noa ngä whakahaere mö te
ao e huri nei. Inä koa, he tikanga tënei kia mätau
ki ngä take o ngä kaupapa me öna pü arotake whakapakari
i ngä äkonga kia whakaaro, ki ngä wänanga o aua
whakaaro kia whai hua, te huarahi mö rätou kitea ana te
mäia ki te wero i te tara o te tao tatau, hängai atu ki
ngä whakarino o ngä whakamärama. Ahakoa he mea nui
te mäia me te kakama ki te maumahara i ngä meka matua,he
aro nui hoki i te kaha whakaaro, whakamärama, te whakaoti rapanga.
Nö reira, ko te wero nä, me whakawhanake ngä mahi huaki,
hei whai wähi mö te äkonga kia whakaatu öna möhiotanga,
kia whakawhitiwhiti öna whakaaro pängarau, kia whakatau,
whakamärama hoki.
E ono tekau mä toru katoa ngä mahi pängarau i tukuna
ki te aroaro o ngä äkonga Mäori ki ngä kura rïroa
me ngä whakaakoranga rumaki reo Mäori. E rima o aua mahinga
he mea unu i runga i te whakaaro käore i hängai ki te whakataurite
ngä hua ki puta mö ngä kähui e rua nei. Otirä
rima tekau mä waru i mahia, toru tekau mä whä o aua
mahinga i örite te hörapa o te tötika o ngä whakahaere
a ngä äkonga ahakoa te momo whakaakoranga. Teitei ake i
te täpua tauanga ngä putanga a ngä äkonga Mäori
kura rïroa i ngä mahi rua tekau mä whä i mahue.
Ä, 30 orau te tatau kaute i takea mai i raro i te tähü
Tatau, 42 örau i raro i te Inenga, ä, 52 örau i takea
mai i ëtahi atu whenu (ko te Ähuahanga, te Taurangi
me te Tauanga).
|
CHAPTER 6 : NGÄ
TIROHANGA |
 |
|
| |
Ko tä te
upoko tuaono, he whakatakoto i ngä putanga o ngä tiro
whänui i waenganui i ngä äkonga mö ö rätou
hiahia i roto i te mätauranga, täpae atu ko ö rätouwhakaaro
mö ö rätou tütukitanga me ö rätou pümanawa
nohopuku i roto i ngä kaupapa ako o ngä pükenga möhiohio,
ngä tikanga-ä-iwi, me ngä pängarau.
I roto i ngä ako tekau mä rua te whakatau a ngä äkonga
katoa ko te whakakori tinana i tino ngäkaunuitia e rätou.
I roto i ngä kura rïroa, ko ngä mahi toi ataata te
mea teitei ake i whai ake,tuatoru tata ko te hangarau. Ahakoa te ähua
täwhitiwhiti o te nohonoho o ngä wawata otirä ko te
pängarau me te püoro whakatangi i whai tömuri tonu
mai, ä, katahi anö ngä pütake Mäori me te
pütaiao. Ko te take tino toa rawa atu ki ngä äkonga
rumaki reo Mäori ko te pängarau, ä, i te henga töpuni,
ko ngä toi ataata. Mö ngä take kei te toe, ko ngä
pütake Mäori me te hangarau noa iho ngä mea kaingäkau
ki a rätou. Äkuanei koa te ako tikanga-ä-iwi iti iho
te pirangi o ngä äkonga ki tënei kaupapa ako; tërä
pea ko te tino kaupapa i pënei ai te noho ö rätou whakaaro
nä te kuare ki te whakatakoto i te kaupapa nei hei ärai
atu i a rätou ki te whakawhänui i ngä kaupapa kei te
noho pöhëhë noa.
Ko ngä hua i äta kitea i te tirohanga pükenga möhiohio,
he iti iho ngä whai mätauranga i roto i te whare pukapuka,
iti hoki te whaihua i te ipurangi a ngä äkonga Mäori
rumaki reo, ki te whakaritea o ërä i ngä kura rïroa.
Ko te ähua ia e kitea ana i waenganui i te iti me te rahi ko
te hanga ähua kia pakari te whakatütuki i ä rätou
rangahau me te whakakao körero i raro i te ringa tohu o ö
rätou hoa, kaiwhakaako me ö rätou mätua. Ahakoa
käore he kanohi kitea mö ö rätou nä pakari
ki te whakakao körero i runga o te rorohiko, äpiti atu ana
ki tënei ko te whakapai käore e taea ënei mahi nä
te poto i te pukapuka whakatinana hua, pukapuka pürakau i roto
o te reo, i runga i te rorohiko hei mahi. Ko ngä whakautu a ngä
äkonga o ngä whakaakoranga rumaki reo Mäori i nanakia
ä rätou rangahau, ä, i tika anö tä rätou
rangahau, i aua körero mö aua kaupapa, ä, me te tütuki
pai, otirä i te ngäkau nui o te tira ki te mahi nui me te
tuhituhi. Nui ake i te häwhe o te kähui äkonga rumaki
i kapi te nui o ngä whakautu me te ngäkau nui kia mähaki
te tü i runga i ngä kaupapa maha o ngä körero
i kitea ahakoa käore i rite te nui o töna whänui i
waenganui o te 25 örau o ngä äkonga o ngä kura
rïroa i eke tonu ki runga ö ënei whakaaro.
Ko ngä ähuatanga i puta ake ki roto o ngä whakautu
i raro o te kaupapa tikanga-ä-iwi, kia pakari ngä tamariki
o ngä whakaakoranga, kura rumaki Mäori mö ngä
äkonga Mäori ä kura rïroa ki ngäkau hauora
ai te mahi i te kaupapa tikanga-ä-iwi, me te mahi haere i taua
kaupapa ahakoa kua tü kau kë ëtahi o rätou. Anö
ko ngä pätai e waru i kohia hei mahi i raro i te maru o
te kaupapa tikanga-ä-iwi, ko te pätai i pokea e ngä
äkonga arä, kia hängai ö rätou whakaaro ki
te whakarärangi körero hei oranga tautoko i te kaupapa 67
örau mä ngä äkonga huihui rawa ngä whakaaro
i raro i te tähü o ënei körero, otirä e whitu
ngä pätai e whä i whakautu me te huihui ö rätou
whakaaro ki raro i te 30 örau oranga nui. I kaha mai anö
ngä äkonga ö ngä whakaakoranga rumaki reo Mäori
ki te whakahoki mai i ä rätou whakautu ki runga i ënei
take e rua, (arä, ko te hanga ähua mo te mahi a te tangata,
o te röpu, me te ähua whakaputa oranga), ahäuna anö
i whakaara mai ëtahi ngoikore o ngä äkonga ki te whakautu
i te patai pëhea rä te noho a te tangata i ngä rä
o mua. He pätai anö ki a rätou e pä ana ki te
ähua höngoingoi o te whakako o aua take i te mahi tikanga-ä-iwi.
E ai ki a rätou te kähui rumaki reo Mäori, he maha
ngä tütuki përä. Otirä e waru ngä take,
e whitu ngä mea i tohua e ngä äkonga “tino maha”,
me “ähua maha”; e rua noa iho ngä take tino
pai ki te kähui äkonga Mäori i ngä whakaakoranga
rïroa.
Ko te wehewehenga o ngä whakautuutu mö ngä röpü
e rua i raro o te kaupapa pängarau. I pätaitia e pä
ana ki ngä ngohe akomanga, tino hiakai rätou ngä äkonga
Mäori rumaki i ngä tau whakamätautau, whakataetae me
te tuhi i ngä mahi kia tütuki i roto o ngä pukapuka,
engari ruarua noa iho nei te hunga i noho kakama ki te whakatatü
i a rätou mahi räpanga me ngä mahi panga. Ko te ako
meka matua me te papatau whakarea te tino autaia i ngäkaunuihia.
Tekau mä tahi o ngä pätai i whakatakotohia ko te pängarau
i wawatatia kia neke atu aua mahi i runga o ngä mahi katoa. I
tua atu o tënei neke noa atu te kaha o ënei o ngä äkonga
ki te mahi pängarau, kia mätau ki ngä pükenga,
hängai tonu te märama ki ngä whakaaro a ö rätou
kaiwhakaako me ö rätou mätua.
Tïhei Uriuri Tïhei Nakonako. Whakatau hä te whakatau!
792
kb